pro servis neque bello captos habent nisi ab ipsis gesto, neque servorum filios; neque denique quemquam quem apud alias gentes servientem possent comparare, sed aut si cuius apud se flagitium in servitium vertitur, aut quos apud exteras urbes - quod genus multo frequentius est - admissum facinus destinavit supplicio. eorum enim multos, interdum aestimatos vili, saepius etiam gratis impetratos, auferunt.
haec servorum genera non in opere solum perpetuo; verum etiam in vinculis habent; sed suos durius quos eo deploratiores, ac deteriora meritos exempla censent, quod tam praeclara educatione ad virtutem egregie instructi; contineri tamen ab scelere non potuerint.
aliud servorum genus est; cum alterius populi mediastinus quispiam laboriosus ac pauper elegerit apud eos sua sponte servire. hos honeste tractant ac nisi quod laboris; utpote consuetis, imponitur plusculum non multo minus clementer ac cives habent; volentem discedere - quod non saepe fit - neque retinent invitum, neque inanem dimittunt.
aegrotantes, ut dixi, magno cum adfectu curant, nihilque prorsus omittunt quo sanitati eos, vel medicinae vel victus observatione, restituant. quin insanabili morbo laborantes assidendo, colloquendo, adhibendo demum quae possunt levamenta solantur. ceterum si non immedicabilis modo morbus sit verum etiam perpetuo vexet atque discrutiet; tum sacerdotes ac migistratus hortantur hominem, quandoquidem omnibus vitae muniis impar aliis molestus ac sibi gravis morti iam suae supervivat, ne secum statuat pestem divtius ac luem alere, neve cum tormentum ei vita sit mori dubitet, quin bona spe fretus acerba illa vita velut carcere atque aculeo vel ipse semet eximat; vel ab aliis eripi se sua voluntate patiatur; hoc illum cum non commoda, sed supplicium abrupturus morte sit prudenter facturum, quoniam vero sacerdotum in ea re consiliis, id est interpretum dei sit obsecuturus, etiam pie sancteque facturum. haec quibus persuaserint; aut inedia sponte vitam finiunt, aut sopiti sine mortis sensu solvuntur. invitum vero neminem tollunt nec officii erga eum quicquam imminuunt persuasos hoc pacto defungi honorificum. alioqui qui mortem sibi consciverit causa non probata sacerdotibus et senatui; hunc neque terra neque igne dignantur; sed in paludem aliquam turpiter insepultus abiicitur.
femina non ante annum duodevicesimum nubit. mas non nisi expletis quattuor etiam amplius. ante coniugium, mas aut femina si convincatur furtivae libidinis, graviter in eum eamve animadvertitur; coniugioque illis in totum interdicitur, nisi venia principis noxam remiserit, sed et pater et mater familias cuius in domo admissum flagitium est; tamquam suas partes parum diligenter tutati magnae obiacent infamiae; id facinus ideo tam severe vindicant, quod futurum prospiciunt, ut rari in coniugalem amorem coalescerent; in quo aetatem omnem cum uno videant exigendam; et perferendas insuper quas ea res affert molestias, nisi a vago concubitu diligenter arceantur.
porro in deligendis coniugibus ineptissimum ritum - uti nobis visum est - adprimeque ridiculum, illi serio ac severe observant. mulierem enim seu virgo seu vidua sit, gravis et honesta matrona proco nudam exhibet, ac probus aliquis vir vicissim nudum puellae procum sistit.
hunc morem cum velut ineptum ridentes improbaremus, illi contra ceterarum omnium gentium insignem demirari stultitiam, qui cum in equuleo comparando, ubi de paucis agitur nummis, tam cauti sint, ut quamvis fere nudum nisi detracta sella tamen, omnibusque revulsis ephippiis recusent emere, ne sub illis operculis hulcus aliquod delitesceret, in deligenda coniuge, qua ex re aut voluptas, aut nausea sit totam per vitam comitatura, tam negligenter agant, ut reliquo corpore vestibus obvoluto, totam mulierem vix ab unius palmae spatio - nihil enim praeter vultum visitur - aestiment adiungantque sibi non absque magno - si quid offendat postea - male cohaerendi periculo. nam neque omnes tam sapientes sunt ut solos mores respiciant, et in ipsorum quoque saepientum coniugiis, ad animi virtutes nonnihil additamenti corporis etiam dotes adiiciunt, certe tam foeda deformitas, latere sub illis potest involucris ut alienare prorsus animum ab uxore queat, cum corpore iam seiungi non liceat; qualis deformitas si quo casu contingat post contractas nuptias, suam quisque sortem necesse est ferat, ante vero ne quis capiatur insidiis, legibus caveri debet.
idque tanto maiore studio fuit curandum quod et soli illarum orbis plagarum singulis sunt contenti coniugibus; et matrimonium ibi haud saepe aliter, quam morte solvitur; nisi adulterium; in causa fuerit, aut morum non ferenda molestia. nempe alterutri sic offenso facta ab senatu coniugis mutandi venia; alter infamem simul ac caelibem perpetuo vitam ducit. alioquin invitam coniugem, cuius nulla sit noxa repudiare, quod corporis obtigerit calamitas, id vero nullo pacto ferunt; nam et crudele iudicant, tum quemquam deseri, cum maxime eget solatio, et senectuti, cum et morbos afferat et morbus ipsa sit; incertam atque infirmam fidem fore.
ceterum accidit interdum ut cum non satis inter se coniugum conveniant mores repertis utrique aliis quibuscum sperent se suavius esse victuros amborum sponte separati; nova matrimonia contrahant, haud absque senatus authoritate tamen, qui nisi causa per se atque uxores suas diligenter cognita; divortia non admittit. immo ne sic quidem, facile. quod rem minime utilem sciunt firmandae coniugum caritati, facilem novarum nuptiarum spem esse propositam.
temeratores coniugii gravissima servitute plectuntur, et si neuter erat caelebs, iniuriam passi - velint modo - repudiatis adulteris coniugio inter se ipsi iunguntur alioquin quibus videbitur. at si laesorum alteruter erga tam male merentem coniugem; in amore persistat; tamen uti coniugii lege non prohibetur si velit in opera damnatum sequi; acciditque interdum ut alterius poenitentia alterius officiosa sedulitas miserationem commovens principi, libertatem rursus impetret. ceterum ad scelus iam relapso nex infligitur.
ceteris facinoribus nullam certam poenam lex ulla praestituit; sed ut quodque atrox, aut contra visum est; ita supplicium senatus decernit. uxores mariti castigant, et parentes liberos; nisi quid tam ingens admiserint; ut id publice puniri, morum intersit. sed fere gravissima quaeque scelera servitutis incommodo puniuntur, id siquidem et sceleratis non minus triste; et reipublicae magis commodum arbitrantur, quam si mactare noxios et protinus amoliri festinent. nam et labore quam nece magis prosunt, et exemplo diutius alios ab simili flagitio deterrent. quod si sic habiti rebellent atque recalcitrent, tum demum velut indomitae beluae. quos cohercere carcer et catena non potest, trucidantur. at patientibus non adimitur omnis omnino spes; quippe longis domiti malis si eam poenitentiam prae se ferant, quae peccatum testetur magis eis displicere quam poenam, principis interdum praerogativa; interdum suffragiis populi, aut mitigatur servitus aut remittitur.
sollicitasse ad stuprum nihilo minus quam stuprasse periculi est. in omni siquidem flagitio certum destinatumque conatum aequant facto. neque enim id quod defuit ei putant prodesse debere; per quem non stetit; quominus nihil defuerit.
moriones in delitiis habentur, quos ut affecisse contumelia magno in probro est, ita voluptatem ab stultitia capere non vetant. siquidem id morionibus ipsis maximo esse bono censent, cuius qui tam severus ac tristis est ut nullum neque factum neque dictum rideat ei tutandum non credunt, veriti ne non satis indulgenter curetur ab eo, cui non modo nulli usui, sed ne oblectamento quidem - qua sola dote valet - futurus esset.
irridere deformem aut mutilum, turpe ac deforme non ei, qui ridetur, habetur, sed irrisori qui cuiquam quod in eius potestate non erat ut fugeret, id vitii loco stulte exprobret.
ut enim formam naturalem non tueri segnis atque inertis ducunt, sic adiumentum ab fucis quaerere infamis apud illos insolentia est. usu enim ipso sentiunt, quam non ullum formae decus uxores aeque ac morum probitas et reverentia commendet maritis. nam ut forma nonnulli sola capiuntur, ita nemo nisi virtute atque obsequio retinetur.
non poenis tantum, deterrent a flagitiis, sed propositis quoque honoribus ad virtutes invitant, ideoque statuas viris insignibus et de republica praeclare meritis in foro collocant, in rerum bene gestarum memoriam, simul ut ipsorum posteris maiorum suorum gloria calcar et incitamentum ad virtutem sit. qui magistratum ullum ambierit exspes omnium redditur.
convivunt amabiliter, quippe nec magistratus ullus insolens, aut terribilis est; patres appellantur; et exhibent. iisdem defertur; ut debet; ab volentibus honor; non ab invitis exigitur. ne principem quidem ipsum, vestis aut diadema, sed gestatus frumenti manipulus discernit, ut pontificis insigne est praelatus cereus.
leges habent perquam paucas. sufficiunt enim sic institutis paucissimae. quin hoc in primis apud alios improbant populos, quod legum interpretumque volumina, non infinita sufficiunt. ipsi vero censent iniquissimum; ullos homines his obligari legibus; quae aut numerosiores sint, quam ut perlegi queant; aut obscuriores quam ut a quovis possint intelligi.
porro causidicos; qui causas tractent callide; ac leges vafre disputent; prorsus omnes excludunt. censent enim ex usu esse; ut suam quisque causam agat; eademque referat iudici; quae narraturus patrono fuerat. sic et minus ambagum fore et facilius elici veritatem. dum eo dicente; quem nullus patronus fucum docuit; iudex solerter expendit singula; et contra versutorum calumnias simplicioribus ingeniis opitulatur. haec apud alias gentes; in tanto perplexissimarum acervo legum difficile est observari.
ceterum apud eos unusquisque est legis peritus. nam et sunt - ut dixi - paucissimae; et interpretationum praeterea ut quaeque est maxime crassa; ita maxime aequam censent. nempe cum omnes leges - inquiunt - ea tantum causa promulgentur; ut ab iis quisque sui commonefiat officii; subtilior interpretatio paucissimos admonet - pauci enim sunt qui assequantur - cum interim simplicior ac magis obvius legum sensus; omnibus in aperto sit; alioquin quod ad vulgus attinet; cuius et maximus est numerus et maxime eget admonitu; quid referat utrum legem omnino non condas; an conditam in talem interpreteris sententiam; quam nisi magno ingenio et longa disputatione nemo possit eruere; ad quam investigandam neque crassum vulgi iudicium queat attingere; neque vita in comparando victu occupata sufficere.
iis eorum virtutibus incitati finitimi; qui quidem liberi sunt et suae spontis - multos enim ipsi iam olim tyrannide liberaverunt - magistratus sibi; ab illis alii quotannis; alii in lustrum impetrant; quos defunctos imperio, cum honore ac laude reducunt; novosque secum rursus in patriam revehunt. atque hi quidem populi optime profecto ac saluberrime reipublicae suae consulunt; cuius et salus et pernicies, cum ab moribus magistratuum pendeat; quos nam potuissent elegisse prudentius, quam qui neque ullo pretio queant ab honesto deduci - utpote quod brevi sit remigraturis inutile - ignoti civibus, aut pravo cuiusquam studio aut simultate flecti! quae duo mala, affectus atque avaritiae, sicubi incubuere iudiciis, illico iustitiam omnem, fortissimum reipublicae nervum dissolvunt. hos Utopiani populos, quibus qui imperent ab ipsis petuntur, appellant socios, ceteros quos beneficiis auxerunt amicos vocant.
foedera quae reliquae inter se gentes toties ineunt; frangunt ac renovant, ipsi nulla cum gente feriunt. quorsum enim foedus inquiunt; quasi non hominem homini satis natura conciliet quam qui contempserit, hunc verba scilicet putes curaturum! in hanc sententiam eo vel maxime trahuntur, quod in illis terrarum plagis, foedera pactaque principum solent parum bona fide servari.
etenim in Europa idque his potissimum partibus quas Christi fides et religio possidet, sancta est et inviolabilis ubique maiestas foederum, partim ipsa iustitia et bonitate principum, partim summorum reverentia metuque pontificum, qui ut nihil in se recipiunt ipsi; quod non religiosissime praestant. ita ceteros omnes principes iubent, ut pollicitis omnibus modis immorentur, tergiversantes vero pastorali censura et severitate compellunt. merito sane censent turpissimam rem videri si illorum foederibus absit fides; qui peculiari nomine fideles appellantur.
at in illo novo orbe terrarum, quem circulus aequator vix tam longe ab hoc nostro orbe semovet; quam vita moresque dissident; foederum nulla fiducia est; quorum ut quodque plurimis ac sanctissimis ceremoniis innodatum fuerit; ita citissime solvitur inventa facile in verbis calumnia, quae sic interim de industria dictant callide; ut numquam tam firmis adstringi vinculis queant; quin elabantur aliqua, foedusque et fidem pariter eludant. quam vafriciem, immo quam fraudem dolumque; si privatorum deprehenderent intervenisse contractui; magno supercilio rem sacrilegam; et furca dignam clamitarent, hi nimirum ipsi; qui eius consilii principibus dati; semet gloriantur quo authores. fit ut iustitia tota videatur, aut non nisi plebea virtus et humilis, quaeque longo intervallo subsidat infra regale fastigium; aut uti saltem duae sint quarum altera vulgus deceat, pedestris et humirepa; neve usquam septa transilire queat, multis undique restricta vinculis, altera principum virtus, quae sicuti sit quam illa popularis augustior; sic est etiam longo intervallo liberior, ut cui nihil non liceat nisi quod non libeat.
hos mores ut dixi principum; illic foedera tam male servantium puto in causa esse; ne ulla feriant Utopienses; mutaturi fortasse sententiam si hic viverent.
quamquam illis videtur ut optime serventur; male tamen inolevisse foederis omnino sanciendi consuetudinem qua fit, ut - perinde ac si populum populo; quos exiguo spacio, collis tantum aut rivus discriminat; nulla naturae societas copularet - hostes atque inimicos invicem sese natos putent, meritoque in mutuam grassari perniciem, nisi foedera prohibeant, quin his ipsis quoque initis, non amicitiam coalescere, sed manere praedandi licentiam, quatenus per imprudentiam dictandi foederis, nihil quod prohibeat satis caute comprehensum in pactis est. at illi contra censent, neminem pro inimico habendum, a quo nihil iniuriae profectum est. naturae consortium, foederis vice esse, et satius, valentiusque homines invicem benevolentia, quam pactis, animo quam verbis connecti.
